Хәсән Таһсини
Хужа Хәсән Таһсини (алб. Hoxhë Hasan Tahsini; 7 апрель 1811, Нинат, Кониспол[d], Ғосман империяһы — 3 июль 1881 (70 йәш), Истанбул, Ғосман империяһы) — албан ғалимы, астрономы, математигы һәм фәлсәфәсеһе. Истанбул университетының беренсе ректоры[1] һәм Албандар хоҡуҡтарын яҡлау үҙәк комитетына[en] нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Ғосман империяһының XIX быуаттағы иң күренекле ғалимдарының береһе тип һанала[2].
| Хәсән Таһсини | |
| алб. Hasan Tahsini | |
 | |
| Тыуған көнө | |
|---|---|
| Тыуған урыны |
Нинат, Кониспол, Ғосман империяһы |
| Вафат көнө | |
| Вафат урыны | |
| Ил | |
| Альма-матер | |
Биографияһы
үҙгәртергәХәсән Таһсини 1811 йылда ул ваҡытта Ғосман империяһы составына кергән Нинат ауылында тыуған. Уның атаһы Ғосман әфәнде Рушити ғөләмә ағзаһы булған. Йәш сағында Хәсән Ғосман империяһының мәғариф министры Хәйрулла әфәнденең улдарының остазы булып эшләгән. Һуңыраҡ Хәйрулла әфәнде Таһсинины Париждағы Ғосман мәктәбе штатына билдәләгән, унда Таһсини төрөк теле һәм дини фәндәр уҡытҡан, бер үк ваҡытта Ғосман илселегенең имамы һәм Париж университетында математика һәм тәбиғи фәндәр студенты булған[3]. Ул Парижда ун ике йыл уҡыған. Уны шунда ғөләмәнең көнбайышлаштырылған элитаһын булдырырға тырышҡан Резид Паша ебәргән. 1869 йылда Таһсини Ниццала вафат булған Фуад Пашаның[en] гәүҙәһен оҙата барыу өсөн Ғосман империяһына ҡайтҡан.
1870 йылда яңы ғына ойошторолған Истанбул университетының беренсе ректоры булған, унда физика, астрономия һәм психология буйынса лекцияләр уҡыған. Хөкүмәт Таһсинины ректор итеп билдәләгән, сөнки ул Көнбайыш Европа һәм ислам методтары һәм идеологиялары араһында баланс урынаштыра аласаҡ тип һаналған[4]. Әммә ул ваҡытта Таһсининың фәнни тикшеренеүҙәре һәм уның шартһыҙ либерализмы ул ғөләмәнең консерватив даирәләре тарафынан йыш һөжүмдәргә дусар булыуға китергән[3]. Таһсиниға һөжүмдәр ул үҙ студенттарына вакуум төшөнсәһен күрһәтеү өсөн тәжрибәләр үткәргәндән һуң башланған[5]. Таһсини күгәрсенде быяла ҡалпаҡ аҫтында һалған, һауытты бушатҡан, һәм ахыр сиктә күгәрсен, Таһсини теорияһын иҫбатлап, тонсоғоп үлгән. Консерватив даирәләр Таһсини тәжрибәһен сихырсылыҡ һәм тылсымды үтәү дәлиле тип һанаған[5]. Тәжрибәнән һуң ул фәтүә ярҙамында еретик тип иғлан ителгән, университеттан ҡыуылған һәм лекцияләр уҡый хоҡуғынан мәхрүм ителгән[5]. Университет шулай уҡ бер аҙ ваҡытҡа ябылған, сөнки Йәмалетдин Афғани[en], уға Таһсини йоғонто яһаған башҡа профессор, уның теорияларын хуплаған[5].
Таһсини психология буйынса «Психология йәки йән тураһында фән» исемле беренсе төрөк телле трактат яҙған[1][3][6]. Был эшкә модернизм йоғонто яһаған. Хәсән шулай уҡ хәҙерге астрономия буйынса беренсе төрөк телле китап яҙған, ул шулай уҡ төрөк телендә беренсе фәнни-популяр китап булған[3]. Таһсининың төрөк телендәге башҡа хеҙмәттәренә Константин Франсуа де Шасбёфның[en] «Loi Naturelle» хеҙмәтен тәржемә итеү инә[3].
Таһсини 1877 йылда Истанбулда ойошторолған Албандар хоҡуҡтарын яҡлау үҙәк комитетының күренекле ағзаһы булған[7]. Албандар хоҡуҡтарын яҡлау комитеты Таһсинины Сами Фрашери[en], Пашко Васа[en] һәм Яни Врето[en] менән бергә албан әлифбаһын булдырыу өсөн билдәләгән[1][8]. 1879 йылдың 19 мартында төркөм нигеҙҙә латин символдарынан торған 36 хәрефле Фрашери әлифбаһын хуплаған[9]. Таһсини һүҙҙәренсә, әлифба һәр хәрефте яҙыу өсөн ҡул хәрәкәттәренең иң әҙ күләме талап ителерлек итеп эшләнгән.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 Gawrych 2006, p. 184.
- ↑ Tziovas Demetres. Greece and the Balkans: identities, perceptions and cultural encounters since the Enlightenment. — Ashgate Publishing, Ltd., 2003. — P. 63. — ISBN 0-7546-0998-7.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Keddie Nikki. Scholars, saints, and Sufis: Muslim religious institutions in the Middle East since 1500. — University of California Press, 1972. — P. 39. — ISBN 0-520-02027-8.
- ↑ İhsanoğlu Ekmeleddin. Science, technology, and learning in the Ottoman Empire: Western influence, local institutions, and the transfer of knowledge. — Ashgate/Variorum. — P. 44. — ISBN 978-0-86078-924-6.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Mardin Şerif. The genesis of young Ottoman thought: a study in the modernization of Turkish political ideas. — Syracuse University Press, 2000. — P. 223. — ISBN 0-8156-2861-7.
- ↑ Shouksmith George. Psychology in Asia and the Pacific: status reports on teaching and research in eleven countries. — Unesco Principal Regional Office for Asia and the Pacific, 1990. — P. 10.
- ↑ Elsie Robert. Albanian literature: a short history. — I. B.Tauris & Company, Limited. — P. 75–76. — ISBN 1-84511-031-5.
- ↑ Skendi Stavro. The Albanian national awakening. — Princeton: Princeton University Press, 1967. — P. 139. — ISBN 9781400847761.
- ↑ Gawrych George. The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913. — London: IB Tauris, 2006. — P. 59. — ISBN 9781845112875.